“Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại: Những điểm doanh nghiệp cần lưu ý”

1. Thưa Luật sư, theo quy định của Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), pháp nhân thương mại có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Vậy trong thực tế, những hành vi nào của doanh nghiệp dễ bị xử lý hình sự theo quy định này?

Truy cứu TNHS đối với pháp nhân thương mại là một bước phát triển quan trọng mang tính đột phá trong chính sách hình sự của Nhà nước ta lần đầu tiên được luật hóa cụ thể trong BLHS 2015. Theo đó, Điều 2 BLHS 2015 đã chỉ rõ chỉ pháp nhân thương mại nào phạm một tội đã được quy định tại Điều 76 của Bộ luật này mới phải chịu trách nhiệm hình sự.

Căn cứ Điều 76 BLHS 2015 được sửa đổi bổ sung bởi Khoản 11 Điều 1 Luật sửa đổi Bộ luật Hình sự 2017 thì hiện có 33 tội phạm mà pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự đó là: Điều 188 (tội buôn lậu); Điều 189 (tội vận chuyển trái phép hàng hóa, tiền tệ qua biên giới); Điều 190 (tội sản xuất, buôn bán hàng cấm); Điều 191 (tội tàng trữ, vận chuyển hàng cấm); Điều 192 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả); Điều 193 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm); Điều 194 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh); Điều 195 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng, vật nuôi); Điều 196 (tội đầu cơ); Điều 200 (tội trốn thuế); Điều 203 (tội in, phát hành, mua bán trái phép hóa đơn, chứng từ thu nộp ngân sách nhà nước); Điều 209 (tội cố ý công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin trong hoạt động chứng khoán); Điều 210 (tội sử dụng thông tin nội bộ để mua bán chứng khoán); Điều 211 (tội thao túng thị trường chứng khoán); Điều 213 (tội gian lận trong kinh doanh bảo hiểm); Điều 216 (tội trốn đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động); Điều 217 (tội vi phạm quy định về cạnh tranh); Điều 225 (tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan); Điều 226 (tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp); Điều 227 (tội vi phạm các quy định về nghiên cứu, thăm dò, khai thác tài nguyên); Điều 232 (tội vi phạm các quy định về khai thác, bảo vệ rừng và quản lý lâm sản); Điều 234 (tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật hoang dã); Điều 235 (tội gây ô nhiễm môi trường); Điều 237 (tội vi phạm phòng ngừa, ứng phó, khắc phục sự cố môi trường); Điều 238 (tội vi phạm quy định về bảo vệ an toàn công trình thủy lợi, đê điều và phòng, chống thiên tai; vi phạm quy định về bảo vệ bờ, bãi sông); Điều 239 (tội đưa chất thải vào lãnh thổ Việt Nam); Điều 242 (tội hủy hoại nguồn lợi thủy sản); Điều 243 (tội hủy hoại rừng); Điều 244 (tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm); Điều 245 (tội vi phạm các quy định về quản lý khu bảo tồn thiên nhiên); Điều 246 (tội nhập khẩu, phát tán các loài ngoại lai xâm hại); Điều 300 (tội tài trợ khủng bố) và Điều 324 (tội rửa tiền).

Mặc dù Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đã quy định rõ về trách nhiệm hình sự của PNTM đối với 33 tội danh liên quan đến kinh tế, môi trường và an toàn công cộng như đã liệt kê ở trên nhưng hiện nay số lượng pháp nhân thương mại bị khởi tố trên thực tế còn rất hạn chế, với chỉ một vài trường hợp được ghi nhận. Có thể kể đến một số vụ việc điển hình về việc truy cứu TNHS của pháp nhân thương mại như: Năm 2020, Cơ quan Cảnh sát Điều tra Công an tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu đã có quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân là Công ty cổ phần tập đoàn bia Sài Gòn Việt Nam về tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp theo Điều 226 BLHS. Cũng trong năm này với cùng tội danh, CQCSĐT – CA tỉnh Phú Thọ đã ban hành quyết định khởi tố đối với CTCP Nhôm Việt Pháp - Nhà máy nhôm Việt Pháp.

Hay như đầu năm 2025, Bảo hiểm xã hội huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hoá vừa gửi văn bản kiến nghị Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an huyện Thiệu Hóa khởi tố vụ án hình sự đối với Công ty TNHH May Vạn Hà về hành vi trốn đóng BHXH, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp theo Điều 216 Bộ luật Hình sự.

Với sự phát triển của pháp luật và nhu cầu bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan, dự kiến số lượng pháp nhân thương mại bị khởi tố sẽ có thể gia tăng trong thời gian tới.

2. Trách nhiệm hình sự của pháp nhân có đồng nghĩa với trách nhiệm của người đứng đầu doanh nghiệp không? Trong trường hợp nào cả pháp nhân lẫn cá nhân đại diện đều bị truy tố hình sự?

Căn cứ quy định tại Điều 75 BLHS thì “việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân không loại trừ trách nhiệm hình sự đối với cá nhân phạm tội” do đó, trách nhiệm hình sự của pháp nhân không đồng nghĩa với việc loại trừ trách nhiệm hình sự của người đứng đầu doanh nghiệp và ngược lại cả hai có thể cùng tồn tại/xảy ra trong một vụ án nếu có đủ yếu tố cấu thành tội phạm.

Việc chỉ khởi tố cá nhân hoặc chỉ khởi tố pháp nhân hay khởi tố cả hai phụ thuộc vào vị trí, vai trò và mục đích phạm tội trong từng vụ án cụ thể. Cả cá nhân người đại diện lẫn pháp nhân đều sẽ bị khởi tố nếu cá nhân trực tiếp thực hiện hành vi phạm tội; Hành vi được thực hiện nhân danh pháp nhân, vì lợi ích pháp nhân; Pháp nhân tổ chức, tạo điều kiện, hoặc hưởng lợi từ hành vi đó. Điển hình là vụ việc của công ty Nhôm Việt Pháp: Công ty bị khởi tố với tư cách pháp nhân, đồng thời giám đốc cũng bị truy tố cá nhân về cùng hành vi xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp.

3. Luật sư đánh giá thế nào về nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp hiện nay đối với trách nhiệm hình sự của pháp nhân? Có phải nhiều doanh nghiệp vẫn xem nhẹ hoặc chưa hiểu đúng về rủi ro pháp lý này?

Trước khi BLHS 2015 có hiệu lực thì một tư duy khá phố biến đã ăn sâu bám rễ vào nhận thức của doanh nghiệp và ngay trong chính bản thân của người quản lý doanh nghiệp cũng như các cá nhân, tổ chức khác đó là doanh nghiệp làm sai thì cá nhân làm sai là người chịu trách nhiệm. Lần đầu tiên BLHS 2015 quy định về việc truy cứu TNHS của pháp nhân cũng như thực tiễn đã khởi tố một số pháp nhân trong một vài vụ án đã phần nào thay đổi tư duy này. Tuy nhiên, việc xem xét truy cứu TNHS của pháp nhân thương mại hiện vẫn còn khá hạn chế dẫn đến việc nhiều doanh nghiệp đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa hiểu rõ được rủi ro khi nào doanh nghiệp có thể thể bị khởi tố, xét xử và chịu TNHS độc lập với cá nhân.

Nguyên nhân của thực trạng này có thể kể đến đó là doanh nghiệp thường hay chú trọng về hoạt động kinh doanh mà không chú trọng việc kiểm soát hoạt động nội bộ. Nhiều quy trình nội bộ vẫn thực hiện theo thói quen, tùy nghi mà không có quy trình, kiểm soát dẫn đến việc vi phạm nhưng không nhận thức được.

Căn cứ theo quy định tại BLHS từ các Điều 77 đến Điều 82 thì chế tài áp dụng đối với pháp nhân thương mại khi bị truy cứu TNHS là hết sức nặng nề. Nhẹ thì phạt tiền cấm huy động vốn nhưng nặng có thể bị cấm hoạt động kinh doanh ở một số lĩnh vực nhất định, đình chỉ hoạt động trong một thời gian nhất định thậm chí là đình chỉ hoạt động vĩnh viễn. Dù là hình phạt nào thì chỉ cần bị khởi tố thì đã đều gây tổn thất nặng nề đối với pháp nhân bởi điều này sẽ làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín, thương hiệu của pháp nhân.

4. Thực tế cho thấy một số doanh nghiệp bị truy cứu trách nhiệm hình sự liên quan đến các tội như gây ô nhiễm môi trường, trốn thuế, sản xuất hàng giả… Doanh nghiệp cần làm gì để thiết lập hệ thống kiểm soát nội bộ phòng ngừa rủi ro?

Để thiết lập hệ thống kiểm soát nội bộ phòng ngừa rủi ro, doanh nghiệp cần bắt đầu từ việc đánh giá toàn diện các hoạt động kinh doanh từ đó nhận diện các rủi ro pháp lý tiềm ẩn, đặc biệt là các hành vi có thể dẫn đến trách nhiệm hình sự. Trên cơ sở đó, doanh nghiệp cần xây dựng và chuẩn hóa các quy trình, chính sách nội bộ rõ ràng, minh bạch, bao gồm quy chế quản trị, quy chế tài chính – kế toán, quy trình ký kết hợp đồng, quy trình vận hành, chính sách chống xung đột lợi ích, phòng chống rửa tiền, tham nhũng... Đồng thời, cần thành lập hoặc củng cố bộ phận pháp chế và kiểm soát nội bộ có đủ năng lực để tham gia thẩm định, tư vấn pháp lý cho các hoạt động kinh doanh và kiểm tra định kỳ việc tuân thủ pháp luật. Doanh nghiệp cũng nên tổ chức các chương trình đào tạo kiến thức pháp lý cho nhân sự, thiết lập cơ chế giám sát, phản hồi, xử lý vi phạm kịp thời và minh bạch. Bên cạnh đó, việc tham khảo ý kiến tư vấn pháp lý thường xuyên với luật sư, định kỳ rà soát, cập nhật hệ thống nội bộ theo quy định pháp luật mới và thực tiễn hoạt động là một yếu tố then chốt để phòng ngừa hiệu quả các rủi ro pháp lý và đảm bảo hoạt động bền vững.

5. Theo Luật sư, có cần sửa đổi, bổ sung gì trong quy định hiện hành để đảm bảo việc xử lý pháp nhân thương mại không làm “chết doanh nghiệp”, mà vẫn đủ sức răn đe và bảo vệ lợi ích công cộng?

Mặc dù quy định hiện hành trong Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) đã có bước tiến quan trọng khi ghi nhận trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại, tuy nhiên trong quá trình áp dụng, một số quy định hiện hành cần được sửa đổi, bổ sung để bảo đảm việc xử lý pháp nhân không dẫn đến "giết chết doanh nghiệp", đồng thời vẫn giữ được tính răn đe và bảo vệ lợi ích công cộng. Cụ thể:

Thứ nhất, hiện nay các biên pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội theo quy định tại Điều 82 BLHS 2015 chưa được quy định rõ ràng trong các trong các văn bản quy phạm pháp luật, gây khó khăn trong thực tiễn áp dụng. Do đó, kiến nghị các cơ quan nhà nước có thẩm quyền cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể về trình tự, thủ tục và điều kiện áp dụng đối với các biên pháp này. Đặc biệt, cần bổ sung quy định về bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người lao động và bên thứ ba có liên quan khi pháp nhân thương mại bị áp dụng các hình phạt nêu trên.

Thứ hai, cần bổ sung quy định trong Bộ luật Tố tụng dân sự hiện hành nhằm điều chỉnh phù hợp các quan hệ pháp lý dân sự, thương mại khi pháp nhân thương mại bị khởi tố, cụ thể: Trường hợp pháp nhân thương mại bị khởi tố với khung hình phạt có thể dẫn đến đình chỉ hoạt động có thời hạn, thì Tòa án nhân dân đang thụ lý vụ án kinh doanh, thương mại hoặc đang giải quyết thủ tục phá sản liên quan đến pháp nhân thương mại đó phải ra quyết định tạm đình chỉ giải quyết vụ việc cho đến khi có kết luận điều tra chính thức của Cơ quan điều tra. Trường hợp pháp nhân thương mại bị đưa ra xét xử và tuyên án với khung hình phạt là đình chỉ hoạt động, thì khi giải quyết các vụ án kinh doanh, thương mại hoặc thủ tục phá sản, Tòa án cần ưu tiên bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức có liên quan, trên cơ sở áp dụng linh hoạt và phù hợp các quy định của Luật Phá sản để tránh gây thiệt hại không đáng có cho bên thứ ba.

Xin trân trọng cảm ơn Luật sư Đặng Thị Liễu - Công ty Luật TNHH Trần Vũ (Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội) đã dành thời gian chia sẻ nhiều thông tin hữu ích và thiết thực với bạn đọc Báo Pháp luật Việt Nam. Hy vọng những nội dung trong cuộc phỏng vấn sẽ giúp các doanh nghiệp nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, chủ động xây dựng hệ thống kiểm soát rủi ro, để phát triển bền vững trong môi trường kinh doanh ngày càng minh bạch, chuẩn mực./.