Thay đổi công nghệ đang đảo lộn lĩnh vực tài chính. Bitcoin đã tiến từ lý tưởng của những người theo chủ nghĩa vô chính phủ lên thành loại tài sản trị giá 1 nghìn tỷ USD mà nhiều nhà quản lý quỹ nhất định phải bỏ vào danh mục đầu tư. Hàng loạt nhà giao dịch tiền điện tử trong ngày (day trader) trở thành lực lượng không nhỏ tại Phố Wall. PayPal có 392 triệu người dùng, một dấu hiệu cho thấy Mỹ đang bắt kịp những gã khổng lồ về thanh toán số của Trung Quốc.
Tuy nhiên, báo cáo đặc biệt của The Economist giải thích: sự đột phá ranh giới giữa công nghệ và tài chính ít được chú ý nhất nhưng có thể quan trọng nhất không phải các loại tiền số đang làm đảo điên thị trường đầu tư, mà là sự ra đời của loại tiền kỹ thuật số do chính phủ phát hành (tạm gọi chung là govcoin).
Những loại “govcoin” này là một dạng tiền tệ mới, ra đời với mục đích cho phép người dân gửi tiền trực tiếp vào ngân hàng trung ương, bỏ qua các ngân hàng thương mại trung gian. Chúng hứa hẹn sẽ làm cho lĩnh vực tài chính vận hành tốt hơn nhưng cũng sẽ chuyển quyền lực từ cá nhân sang nhà nước, thay đổi địa chính trị và thay đổi cả cách phân bổ nguồn vốn đầu tư.
Bước tiến mới của tài chính – ngân hàng thế giới
Khoảng cách đây một thập kỷ, trong bối cảnh Lehman Brothers sụp đổ, Paul Volcker, cựu lãnh đạo Cục Dự trữ Liên bang, nhận định bi quan rằng sự đổi mới hữu ích cuối cùng trong ngành ngân hàng là sự ra đời của máy rút tiền tự động ATM. Tuy nhiên, sau cuộc khủng hoảng tài chính, ngành ngân hàng không ngừng hiện đại hóa hệ thống công nghệ thông tin kém cỏi của mình. Một thế giới thực nghiệm của “tài chính phi tập trung” được dựng lên, bao gồm từ Bitcoin - phần nổi tiếng nhất, đến loạt các mã thông báo, cơ sở dữ liệu và đường dẫn tương tác ở các mức độ khác nhau với hoạt động tài chính truyền thống.
Trong lúc các ngân hàng nâng tầm cuộc chơi, các công ty cung cấp “nền tảng” tài chính cũng nắm bắt được hơn 3 tỷ khách hàng sử dụng ví điện tử và ứng dụng thanh toán. Bên cạnh PayPal là những người chơi chuyên nghiệp khác khác như Ant Group, Grab và Mercado Pago, các công tên tuổi như Visa, hay các công ty khởi nghiệp non trẻ đầy hoài bão tại Thung lũng Silicon.
Tiền tệ kỹ thuật số của chính phủ hoặc ngân hàng trung ương các quốc gia là bước tiến tiếp theo trong tài chính, nhưng là một bước ngoặt làm thay đổi cục diện lĩnh vực này. Nguyên nhân là vì chúng sẽ tập trung quyền lực vào nhà nước thay vì phân phối quyền lực qua mạng lưới các ngân hàng thương mại hay các công ty độc quyền tư nhân.
Nguyên lý govcoin rất đơn giản. Thay vì duy trì tài khoản ở một ngân hàng bán lẻ, khách hàng có thể làm như vậy trực tiếp tại ngân hàng trung ương thông qua các ứng dụng có giao diện tương tự như giữ tài khoản ở ngân hàng bán lẻ, bạn sẽ làm như vậy trực tiếp với ngân hàng trung ương thông qua các ứng dụng có giao diện như như Alipay hoặc Venmo. Thay vì viết séc hoặc thanh toán trực tuyến bằng thẻ, bạn có thể sử dụng hệ thống chuyển tiền của ngân hàng trung ương. Và tiền của bạn sẽ được đảm bảo bởi niềm tin vào nhà nước, chứ không phải vào một ngân hàng có thể lung lay. Bạn muốn mua một chiếc pizza hoặc giúp đỡ anh em túng thiếu? Không cần phải giao dịch qua hotline của Citigroup hay trả phí cho Mastercard: Ngân hàng Trung ương Anh và Ngân hàng Trung ương Mỹ - Fed luôn sẵn sàng phục vụ.
Sự chuyển đổi kể trên nghe có vẻ xa vời, nhưng thực chất đang âm thầm diễn ra. Hơn 50 cơ quan quản lý tiền tệ, đại diện cho phần lớn GDP toàn cầu, đang khám phá tiềm năng của các loại tiền kỹ thuật số. Bahamas đã phát hành tiền kỹ thuật số. Trung Quốc đã triển khai thí điểm phân phát đồng nhân dân tệ điện tử cho hơn 500.000 người. EU muốn có một đồng euro ảo vào năm 2025, Anh đã tung ra lực lượng chuyên nhiệm và Mỹ, kẻ bá chủ ngành tài chính của thế giới, cũng đang xây dựng đồng đô la điện tử (e-dollar).
Động lực của govcoin
Một động lực cho các chính phủ và ngân hàng trung ương tạo ra govcoin là nỗi sợ mất kiểm soát. Ngày nay, các ngân hàng trung ương khai thác hệ thống ngân hàng bán lẻ để khuếch đại chính sách tiền tệ quốc gia. Nếu các khoản thanh toán, tiền gửi và khoản vay chuyển từ các ngân hàng thương mại sang các doanh nghiệp số do tư nhân điều hành, các ngân hàng trung ương sẽ phải vật lộn để quản lý chu kỳ kinh tế và bơm tiền vào hệ thống trong thời kỳ khủng hoảng. Ngoài ra, hệ thống tài chính tư nhân không được giám sát có thể trở thành miền Tây hoang dã của những hành vi gian lận và lạm dụng quyền riêng tư.
Một động lực khác là lời hứa về một hệ thống tài chính tốt hơn. Loại tiền tệ lý tưởng đem đến một kho lưu trữ giá trị đáng tin cậy, một đơn vị tài khoản ổn định và một phương tiện thanh toán hiệu quả. Hệ thống tiền tệ ngày nay không được như vậy. Những người gửi tiền không có bảo hiểm có thể bị thiệt hại nếu ngân hàng sụp đổ, Bitcoin không được chấp nhận rộng rãi và chi phí thẻ tín dụng đắt đỏ. Các loại tiền điện tử của chính phủ sẽ cải thiện được điều đó, vì chúng được nhà nước bảo đảm và sử dụng trung tâm thanh toán tập trung, chi phí thấp.
Do đó, govcoins có thể cắt giảm chi phí hoạt động của ngành tài chính toàn cầu, vốn lên tới hơn 350 USD/ năm cho mỗi người trên thế giới. Điều đó có thể khiến cho 1,7 tỷ người chưa có tài khoản ngân hàng được tiếp cận với hệ thống tài chính. Govcoin cũng có thể mở rộng bộ công cụ của các chính phủ bằng cách cho phép họ gửi tiền ngay lập tức cho người dân và cắt giảm lãi suất xuống dưới 0 %. Đối với người dùng thông thường, sự hấp dẫn của một phương tiện thanh toán phổ thông miễn phí, an toàn, nhanh chóng là điều hiển nhiên.
Rủi ro của Govcoin
Tuy nhiên, chính sự hấp dẫn của hệ thống thanh toán tập trung, chi phí thấp lại tạo ra những mối nguy hiểm không nhỏ. Không bị giới hạn, govcoin có thể nhanh chóng trở thành một lực lượng thống trị trong lĩnh vực tài chính, đặc biệt nếu hệ thống càng hiệu quả. Chúng có thể gây bất ổn cho các ngân hàng, bởi nếu hầu hết mọi người và các công ty cất giữ tiền tại ngân hàng trung ương, những người cho vay sẽ phải tìm các nguồn vốn khác để bảo đảm khoản vay.
Nếu các ngân hàng bán lẻ bị cạn kiệt nguồn vốn, thì người khác sẽ phải thực hiện việc cho vay để thúc đẩy hoạt động kinh doanh. Điều này làm tăng triển vọng không mấy dễ chịu là sự lạm dụng quyền ảnh hưởng đến việc phân bổ tín dụng. Trong một cuộc khủng hoảng, việc người dân đổ dồn tiền tiết kiệm vào một ngân hàng trung ương có thể dẫn đến tình trạng rút tiền hàng loạt (bank run).
Một khi đã được triển khai, govcoins có thể trở thành công cụ đầy quyền năng để nhà nước kiểm soát công dân: hãy nghĩ đến các khoản tiền phạt điện tử được trừ ngay lập tức trong tài khoản. Govcoin cũng có thể thay đổi địa chính trị bằng cách trở thành phương tiện chuyển tiền xuyên biên giới và lựa chọn thay thế cho đồng đô la, đơn vị tiền tệ dự trữ của thế giới và là trụ cột cho sức ảnh hưởng của Mỹ. Triều đại của đồng đô la một phần dựa trên thị trường vốn mở và quyền về tài sản của Mỹ, điều mà Trung Quốc không thể so sánh. Nhưng sức mạnh của đồng đô la cũng dựa vào các hệ thống thanh toán cũ, các thông lệ chứng từ và sức ì chậm thay đổi – điều này khiến thời điểm đột phá chín muồi. Các nước nhỏ lo ngại rằng thay vì sử dụng đồng tiền quốc tệ, người dân có thể chuyển sang sử dụng tiền điện tử nước ngoài, gây ra hỗn loạn trong nước.
Bước đi thận trọng của các ngân hàng trung ương
Một loạt các nguy cơ rộng lớn như vậy thật nản lòng. Các mặt lợi và hại cho thấy rõ lý do tại Trung Quốc, nơi coi trọng quyền kiểm soát hơn tất cả, đang hạn chế quy mô của đồng nhân dân tệ điện tử và kìm kẹp các doanh nghiệp số tư nhân như Ant. Các thiết chế xã hội tài chính mở cũng nên được tiến hành một cách thận trọng bằng cách giới hạn các tài khoản tiền kỹ thuật số.
Chính phủ và các doanh nghiệp tài chính cần chuẩn bị cho một sự thay đổi lâu dài về cách thức tiền tệ vận hành, vì điều này cũng quan trọng như bước nhảy vọt từ kim loại có giá sang tiền hay dùng thẻ để thanh toán. Những việc cần thực hiện đó là tăng cường luật pháp về quyền riêng tư, cải cách điều hành của các ngân hàng trung ương và chuẩn bị cho các ngân hàng bán lẻ có một vai trò rộng hơn. Tiền kỹ thuật số của nhà nước là thử nghiệm tuyệt vời tiếp theo trong lĩnh vực tài chính và hứa hẹn sẽ mang lại nhiều kết quả hơn những chiếc ATM.