Lời dẫn: Ngày 22/8/2025, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Nghị quyết có tính chất dẫn đường cho sự nghiệp giáo dục, đào tạo trong kỷ nguyên mới. Đáng chú ý, Nghị quyết nêu rõ: "Thực hiện các giải pháp ngăn ngừa, hạn chế tối đa những ảnh hưởng tiêu cực từ cơ chế thị trường, truyền thông, mạng xã hội (MXH)".
Loạt bài của Báo PLVN bước đầu nêu lên thực trạng sử dụng MXH trong học sinh, sinh viên (HS, SV) hiện nay. Từ đó, gợi mở những giải pháp cần thiết để phát huy mặt tốt, hạn chế mặt tiêu cực của MXH đối với giới trẻ - chủ nhân tương lai của đất nước.
"Chuyện lạ" nếu ai không có tài khoản MXH
MXH đã và đang là một phần không thể thiếu trong đời sống của học sinh, sinh viên. (Ảnh minh họa)
Đề tài nghiên cứu “Lối sống và định hướng giá trị của SV hiện nay” do Hội SV Việt Nam tiến hành khảo sát trên 26.300 SV trên cả nước vào năm 2023 cho thấy, 85,1% SV lựa chọn “lên MXH” là việc họ làm hàng ngày.
MXH được xác định là một nhân tố tác động lớn đến các khía cạnh đời sống, nhận thức của nhiều SV. Kết quả khảo sát cho thấy, gần như tất cả SV đều sử dụng facebook và zalo với tỷ lệ rất cao (97.8% và 97%).
Ngoài facebook, zalo, instagram và tiktok cũng là hai dịch vụ MXH được SV sử dụng rất nhiều với tỷ lệ lần lượt là 84.7% và 85.6%. Đáng chú ý là SV thường dùng cùng một lúc nhiều dịch vụ MXH khác nhau.
Ngoài mục đích giải trí chiếm tỷ lệ cao nhất với 91,4%, thì 89,8% SV coi MXH như là kênh để “liên lạc với bạn bè, người thân”. Bên cạnh đó, MXH còn là nơi để họ thể hiện quan điểm cá nhân (68%) và xây dựng hình ảnh cá nhân (52,5%)…
Trả lời câu hỏi, có ai trong lớp không có tài khoản MXH không? Nguyễn Hoàng Ngọc Anh (SV năm 2 trường ĐH Thăng Long, Hà Nội) cho biết: 100% các bạn trong lớp có tài khoản MXH. Theo Ngọc Anh chưa nói đến việc dùng MXH vào mục đích cá nhân thì hiện nay, các trường, khoa, lớp đều có fanpage, hội nhóm để cập nhật lịch học, đăng tải các thông báo... "Do đó, có tài khoản MXH có thể nói là yêu cầu cần thiết để phục vụ học tập", Ngọc Anh chia sẻ.
Đối với lứa tuổi nhỏ hơn, khảo sát của UNICEF năm 2022 cho thấy, 82% trẻ em Việt Nam 12-13 tuổi sử dụng internet hàng ngày, con số này ở lứa tuổi 14-15 là 93%.
ThS. Đàm Thị Mai, Tổ trưởng tổ KHXH, Trường THPT Thuận Hoá, Đại học Sư Phạm (Đại học Huế) thông tin, hiện nay, việc sử dụng MXH đã trở thành thói quen phổ biến đối với học sinh, đặc biệt là học sinh THPT. Các em ham khám phá, tò mò về những vấn đề xung quanh nên rất nhạy bén và hứng thú với cái mới, nhất là những thay đổi về công nghệ và các nền tảng MXH như tiktok, facebook, youtube,…
"Sau giờ tan học, lúc ra chơi hay buổi tối trước khi đi ngủ, nhiều em thường xem các video ngắn để giải trí, thư giãn đầu óc sau một ngày học tập. Không ít nội dung còn giúp các em học hỏi thêm về kiến thức, kỹ năng, mẹo vặt trong cuộc sống", cô Mai cho hay.
Mạng xã hội nếu được sử dụng đúng cách thì là một công cụ rất hiệu quả trong giáo dục. Giáo viên chúng tôi có thể chia sẻ tài liệu, kinh nghiệm dạy học, các hoạt động sáng tạo trong lớp học lên facebook, zalo nhóm, hay các diễn đàn nghề nghiệp. Nhiều phụ huynh cũng chủ động theo dõi, tương tác, nên việc kết nối giữa nhà trường - gia đình - học sinh trở nên nhanh chóng, thuận tiện hơn. Ngoài ra, tôi học hỏi được rất nhiều phương pháp giảng dạy mới từ đồng nghiệp khắp nơi, điều mà trước đây không dễ tiếp cận. - Cô Phạm Thị Vân, giáo viên trường Tiểu học Lũng Hòa, Phú Thọ.
Phụ huynh một học sinh Trường Tiểu học Lũng Hoà, xã Vĩnh Thành, tỉnh Phú Thọ chia sẻ: Học sinh cấp 1 thì phần lớn chưa có điện thoại thông minh, không có tài khoản MXH riêng. Tuy nhiên, việc ở nhà, các em sử dụng điện thoại của người thân để xem youtube, tiktok... hay nhiều phụ huynh đưa điện thoại cho con dùng, xem, chơi nhất là trong lúc bận ngày càng nhiều. "Sẽ rất khó để biết hết con xem, chơi cái gì", phụ huynh nói.
Trong khi đó, đối với học sinh THCS (cấp 2), nhất là ở các thành phố lớn, tỷ lệ các em có điện thoại thông minh (smartphone) cũng ngày càng nhiều. "Số lượng các bạn có tài khoản facebook riêng chưa nhiều (không ít trường hợp "lách" quy định về độ tuổi người dùng của các nền tảng MXH bằng việc khai sau năm sinh - PV), nhưng đa số ngày nào cũng xem tiktok, youtube... Có trend (xu hướng) gì mới nổi là các bạn đều biết hoặc lên lớp kể cho nhau nghe", Nguyễn Hoàng Mai Linh (học sinh lớp 7, ở quận Cầu Giấy, Hà Nội) cho biết.
TS Nguyễn Quang Hưng - Phó trưởng phòng Quản lý SV và học viên, trường Đại học Hùng Vương khẳng định rằng, MXH đã trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống của HS, SV hiện nay. Ở khía cạnh tích cực, đây là kênh giúp các em tiếp cận thông tin nhanh chóng, mở rộng tri thức, giao lưu và học hỏi với thế giới.
Có xu hướng bị "nghiện" MXH
TS Nguyễn Quang Hưng - Phó trưởng phòng Quản lý sinh viên và học viên (Đại học Hùng Vương) cho rằng: Việc lạm dụng quá mức MXH sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy khó lường đối với HS, SV. (Ảnh minh họa)
Tại hội thảo với chủ đề: "MXH và sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên tại Việt Nam" do Viện Đào tạo Y học Dự phòng và Y tế Công cộng (Trường Đại học Y Hà Nội) tổ chức cuối năm 2024, các chuyên gia đều khẳng định MXH ngày càng đóng vai trò quan trọng trong đời sống cá nhân và xã hội, đặc biệt với lứa tuổi thanh thiếu niên.
Bên cạnh những mặt tích cực, trả lời phỏng vấn của báo PLVN, từ các em HS đến giáo viên, phụ huynh, SV các trường đều khẳng định: Bên cạnh những mặt tích cực và hiện đã trở thành xu hướng, trào lưu không thể thiếu đối với HS, SV, MXH cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ tiêu cực, nhiều vấn đề cần được định hướng, cảnh báo kịp thời.
"Việc sử dụng MXH quá nhiều đang trở thành vấn đề đáng lo ngại. Phần lớn HS chưa biết kiểm soát thời gian và nội dung. Trung bình, các em dành từ một giờ mỗi ngày trở lên cho việc “lướt mạng”. Nhiều em bị cuốn vào những video vô bổ, nhảm nhí, khiến thời gian học tập bị cắt xén, tinh thần sa sút, sức khỏe bị ảnh hưởng do thức khuya hoặc căng thẳng kéo dài. MXH vì thế, vừa là nơi mang lại niềm vui, vừa tiềm ẩn nguy cơ khiến HS xao nhãng việc học và đánh mất sự cân bằng trong cuộc sống", Ths Đàm Thị Mai nhận xét.
Cùng quan điểm, TS Nguyễn Quang Hưng (Đại học Hùng Vương) cũng cho rằng: Việc lạm dụng quá mức MXH sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy khó lường đối với HS, SV. Các em dễ bị phân tán sự chú ý, hình thành thói quen lệ thuộc vào điện thoại, ảnh hưởng đến tâm lý, sức khỏe tâm thần và cả nề nếp sinh hoạt.
"Trong qua trình giảng dạy, các giảng viên gặp không ít khó khăn khi SV sử dụng điện thoại trong giờ học. Mặt khác, các giá trị, quan niệm sống trên MXH cũng tác động nhanh chóng và mạnh mẽ đến nhận thức và hành vi của các em, điều này khiến cho các đơn vị quản lý phải có biện pháp định hướng tư tưởng, nhân cách cho SV", TS Hưng nói.
Kết quả khảo sát của Viện nghiên cứu thanh niên năm 2024 cũng cho thấy, thời gian sử dụng Internet và MXH của thiếu niên chiếm tỷ lệ cao nhất là từ 1 đến dưới 3 giờ/ngày (chiếm 44,3%). Khoảng 1/4 số thiếu niên được khảo sát có thời gian sử dụng MXH dưới 1 giờ/ngày (25,5%). Đáng lưu ý, 6,7% thiếu niên có thời gian sử dụng MXH từ 5 đến dưới 10 giờ/ngày và đặc biệt là 4,7% thiếu niên sử dụng hơn 10 giờ/ngày.
Theo báo cáo “Cuộc sống số của người Việt Nam” (Digital life among Vietnamese) được Q&Me phát hành, người trẻ trong nhóm từ 18 - 29 tuổi có 31% dành 2 - 3 giờ mỗi ngày cho MXH, 20% sử dụng MXH trong 3 - 4 giờ mỗi ngày, 19% cho biết họ đang tiêu thụ các nội dung trên MXH trong hơn 5 giờ mỗi ngày. Đáng chú ý, thời lượng dành cho các nền tảng truyền thông xã hội đặc biệt cao ở những người trong độ tuổi 20.
Nhiều chuyên gia nhận định, tuy chiếm tỷ lệ nhỏ song lượng thời gian sử dụng lên tới 10 giờ/ngày ở thiếu niên là đáng cảnh báo về một trong những dấu hiệu cho thấy nguy cơ nghiện MXH. Việc thiếu niên sử dụng Internet và MXH nhiều giờ trong một ngày ảnh hưởng đến việc học tập, sức khỏe, cuộc sống và có thể tăng nguy cơ mất an toàn, bị xâm hại, lạm dụng khi nhận thức của các em về sử dụng mạng an toàn chưa được đầy đủ.
Nhiều ý kiến tham luận tại Hội thảo "MXH và sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên tại Việt Nam" cũng cho rằng các nền tảng xã hội có thể "gây nghiện" cho người dùng, đặc biệt giới trẻ. Điều này có thể gây ra các tác động tiêu cực cho sức khỏe tâm thần như trầm cảm, mất ngủ, lo âu, sao lãng trong học tập cũng như hàng loạt các vấn đề khác đối với sức khỏe tâm thần của người dùng.
Trong đó, nhóm đối tượng dưới 13 tuổi đang ở giai đoạn hoàn thiện não bộ, nên việc sử dụng quá nhiều MXH được cho là có tác động đến não của trẻ em.
Không chỉ "chiếm" thời gian, nhiều nội dung sai sự thật, lệch lạch, giật gân trên MXH lại thu hút lượt tương tác cao, dễ được bạn trẻ tiếp nhận. Điều này có những tác động đến nhận thức và hành vi của thanh, thiếu niên.
(còn tiếp)